DemocratieWijzer

Fundamentele grondrechten vormen de kern van een democratische samenleving. Het gaat om basisvrijheden zoals vrijheid van meningsuiting, vereniging, persvrijheid, gelijke behandeling en privacy. Dit criterium kijkt naar de mate waarin een partij deze rechten expliciet benoemt in haar programma en erkent als essentieel voor de samenleving. Door grondrechten duidelijk te verankeren, laat een partij zien dat zij het belang van individuele vrijheden en gelijke behandeling serieus neemt en bereid is deze rechten te beschermen tegen schendingen, zowel door de overheid als door andere actoren. Het expliciet noemen van deze rechten geeft ook richting aan toekomstige wetgeving en beleid.

Het beschermen van grondrechten is niet alleen een kwestie van woorden, maar vraagt om concrete maatregelen. Dit criterium beoordeelt of partijen duidelijk aangeven hoe zij bedreigingen of schendingen van rechten willen voorkomen of aanpakken. Bijvoorbeeld door wetgeving, beleidsvoorstellen, toezichtmechanismen of andere preventieve en correctieve acties. Partijen die dergelijke maatregelen voorstellen tonen aan dat zij zich actief willen inzetten om grondrechten te waarborgen en dat zij bewust zijn van mogelijke risico’s voor vrijheid, privacy of gelijke behandeling binnen de samenleving. Het gaat dus om praktische, uitvoerbare stappen, niet alleen om principiële verklaringen.

Om de rechtsstaat binnen de EU te waarborgen, kunnen lidstaten die hun eigen rechtsstaat ondermijnen geconfronteerd worden met sancties. Dit criterium kijkt naar de vraag of partijen in hun programma voorstellen doen om dit instrument te gebruiken. Voorbeelden zijn het beperken van stemrechten in de Europese Raad of het inhouden van EU-fondsen. Door sancties te overwegen of te steunen, benadrukt een partij dat de rechtsstaat niet optioneel is en dat lidstaten verantwoordelijk zijn voor het naleven van fundamentele democratische en juridische principes. Het gaat om het scheppen van afdwingbare consequenties bij ernstige schendingen.

De onafhankelijkheid van de rechterlijke macht is cruciaal voor een functionerende rechtsstaat. Dit criterium beoordeelt of partijen expliciet erkennen dat rechters en rechtbanken vrij moeten zijn van politieke of andere externe inmenging. Onafhankelijke rechtspraak beschermt burgers tegen machtsmisbruik, garandeert eerlijke rechtsprocedures en ondersteunt de handhaving van grondrechten. Het expliciet erkennen van deze onafhankelijkheid is een belangrijke indicator van een sterke en stabiele rechtsstaat.

Vrije, onafhankelijke en diverse media zijn essentieel voor transparantie, publieke controle en een goed functionerende democratie. Dit criterium beoordeelt of partijen maatregelen voorstellen om media te beschermen tegen politieke, economische of andere vormen van druk die hun onafhankelijkheid kunnen ondermijnen. Bescherming van persvrijheid kan bijvoorbeeld bestaan uit wetgeving tegen censuur, maatregelen om mediaconcentratie tegen te gaan, of steun voor onafhankelijke journalistiek. Partijen die hier aandacht aan besteden, erkennen dat vrije media een belangrijke rol spelen in het informeren van burgers, het controleren van macht en het bevorderen van een gezonde democratische cultuur.

Een stabiele democratie berust op een duidelijke scheiding van bevoegdheden tussen uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht, evenals op robuuste controlemechanismen. Dit criterium beoordeelt of partijen voorstellen doen om de machtenscheiding en institutionele checks-and-balances te versterken, bijvoorbeeld door parlementaire controle, onafhankelijke toezichthouders of versterking van de rechterlijke macht. Sterke democratische controlemechanismen zorgen ervoor dat politieke macht beperkt en gecontroleerd wordt, wat essentieel is voor het beschermen van grondrechten en het waarborgen van de rechtsstaat.

Het naleven van rechtsstaatprincipes is een vereiste voor EU-lidstaten, zowel bij toetreding als tijdens hun lidmaatschap. Dit criterium kijkt naar de vraag of partijen in hun programma duidelijke eisen stellen aan toetredende lidstaten, of lidstaten die onder toezicht staan – bijvoorbeeld op het gebied van juridische onafhankelijkheid, democratische procedures of persvrijheid.

Maatschappelijke organisaties en burgers spelen een cruciale rol bij het bewaken van de rechtsstaat en het controleren van overheidsmacht. Dit criterium beoordeelt of partijen in hun programma erkennen dat deze actoren ruimte en bescherming nodig hebben om actief te kunnen participeren in besluitvorming, toezicht en maatschappelijke controle. Door deze rol te erkennen, wordt de betrokkenheid van burgers en organisaties bij het bewaken van democratische normen en grondrechten gewaarborgd.