Hoe houd je democratie levend in een tijd van polarisatie, afnemende solidariteit en groeiende afstand tussen burger en overheid?

Het afscheidsseminar van Dion van den Berg (foto), met het panel “Burgerschap als Ruggengraat voor Vredesopbouw en Democratie”, maakte duidelijk dat vrede en democratie niet vanzelfsprekend zijn, maar gebouwd worden op betrokken burgers, sterke lokale netwerken en de moed om macht ter verantwoording te roepen. Burgerschap is geen keuze, maar de basis voor vrede en democratie. Terwijl symbolische daden zoals tulpen uit Nederland ooit hoop gaven in conflictgebieden, worstelen we nu met versnippering, democratisch wantrouwen en de vraag hoe nieuwe generaties internationale solidariteit kunnen vormgeven in een wereld vol mondiale crises.

Onder leiding van moderator Cecile Meijs (The Hague Academy of Local Governance) gingen vijf panelleden in gesprek: Janny Vlietstra (Oud-burgemeester en oud-Eerste Kamerlid), Peter Knip (oud-directeur VNG-International), Niesco Dubbelboer (directeur Meer Democratie en NDC), Godelieve de Wijer (community organizer bij PAX) en Dion van den Berg zelf. Centraal stonden de vragen rond vredesopbouw, burgerschap en de rol van lokale en internationale netwerken.

Rolien Sasse (Directeur PAX) opende met de observatie dat burgerschap de ruggengraat vormt van zowel vrede als democratie. Slachtoffers en burgers een platform bieden, en de moed hebben leiders te wijzen op die stemmen, is volgens haar essentieel. Vrede gaat niet alleen over verzoening, maar ook over boosheid en woede, en hoe we daarmee om gaan. Daarmee werd de rode draad van de bijeenkomst gezet: de wisselwerking tussen burger en overheid.

Dion van den Berg blikte terug op bijna vijftig jaar inzet voor internationale samenwerking. In de jaren tachtig waren er honderden lokale groepen actief die samen een manifest opstelden over de schaamte die zij voelden tegenover internationale ongelijkheid. Nu is die breed gedragen solidariteit moeilijker te vinden. Toch benadrukte van den Berg dat symbolische acties vaak een enorme kracht hebben. Een voorbeeld dat hij aanhaalde waren de tulpen uit Nederland, die elders als teken van hoop dienden. Zijn lessen uit de jaren negentig betroffen vooral het wederzijds verstaan van elkaars problematiek en de ervaring dat een multipolaire wereld nieuwe kansen en uitdagingen brengt.

Niesco Dubbelboer herinnerde zich hoe de vredesbeweging in de jaren zeventig leidde tot kernwapenvrije gemeenten. Dion was daar nauw bij betrokken; ruim honderd Nederlandse gemeentes verklaarden zich destijds kernwapenvrij. Voor Dubbelboer ligt de kern in de vraag waarop een democratie gebouwd is. Burgers willen meedoen en meedenken aan hun omgeving, maar dat vraagt dat democratie ervaren wordt als iets van henzelf. Burgerschap is volgens hem geen vrijblijvende keuze maar een ambt, dat onderhoud en betrokkenheid vereist.

“Wat de grote zorg nu is, is dat democratie voor veel mensen niet iets van hen is of voor hen werkt, maar iets dat over hen heen komt.” -Niesco Dubbelboer 

De vraag of jongeren minder internationaal georiënteerd en solidair zijn, leverde uiteenlopende perspectieven op. Godelieve de Wijer stelde dat de kern hetzelfde is gebleven: mensen willen ergens bij horen, al zijn de obstakels veranderd. Ze wees op de “politieke krimpflatie” waardoor er minder beleid is, en het gevaar van versnippering in te veel communities. Tegelijkertijd benadrukte de Wijer dat jongeren zich misschien wel meer bewust zijn van mondiale thema’s, juist omdat die steeds vaker deel uitmaken van hun dagelijks leven, en dat daarom internationale solidariteit niet werkelijk aan het afnemen is. 

“Waar deze generatie heel sterk in is, is grote mondiale thema’s zoals klimaat, racisme en facisme, al geïntegreerd zien in hun lokale leefwereld.” – Godelieve de Wijer

Het gesprek ging vervolgens over hoe lokale initiatieven verbonden kunnen worden. Van den Berg benadrukte dat dit veel tijd en communicatie kost, maar dat inspiratie en onderwijs hierbij sleutelwoorden zijn. Democratie moet je leren, zo stelde hij, en daarom moet het educatieve proces opnieuw centraal komen te staan.

Uit de zaal kwamen vragen over betrokkenheid en actiebereidheid. Janny Vlietstra wees op het verschil tussen betrokkenheid voelen en daadwerkelijk in actie komen. Van den Berg sprak over het belang van duurzame betrokkenheid, zodat acties niet op een strooivuur lijken maar de kracht van een veenbrand hebben om obstakels te overwinnen. Niesco stelde dat democratie in haar huidige vorm onder druk staat en vergeleek dat met “een postkoets op de snelweg”.

In de discussie over Europa kwam naar voren dat er behoefte is aan een mobiliserende visie. Van den Berg pleitte voor gedeelde veiligheid en uitbreiding als middel om stabiliteit te waarborgen. Knip voegde daaraantoe dat Europa zijn traditionele rol in de wereld verloren heeft en dringend een nieuwe plek moet vinden. Dubbelboer benadrukte het belang van taal en het delen van zeggenschap, zelfs met groepen waarmee men het fundamenteel oneens is.

Samenvattend weerspiegelde het seminar zowel de rijkdom van Dion van den Berg’s loopbaan als de blijvende relevantie van de thema’s die hem dreven. De bijdragen maakten duidelijk dat lokale overheden, symbolische acties en burgerparticipatie onmisbaar zijn voor vrede en democratie. Tegelijkertijd blijft de vraag hoe continuïteit te waarborgen en hoe we jongere generaties verbinden aan het grotere geheel.

In zijn meeslepende memoires blikt de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig terug op het rijke culturele leven van het Europa van vóór de Tweede Wereldoorlog. Hij beschrijft de opkomst van het fascisme en hoe zelfs de meest verlichte samenlevingen zich lieten meeslepen door destructieve massabewegingen.
Kustaw raadt het boek aan vanwege de verontrustende parallellen met nu: het sluipende verlies van vertrouwen, de aantasting van democratische waarden en de vraag hoe snel beschaving kan kantelen. Een diep menselijke en tragische getuigenis uit een tijd die op akelige wijze weer actueel voelt.

Wat gebeurt er als overheden geavanceerde technologie inzetten in naam van ‘het grotere goed’? In deze Britse thriller wordt die vraag razend spannend én ongemakkelijk uitgewerkt.
Kustaw noemt het “een verre van onrealistische verkenning” van hoe democratische principes kunnen worden opgeofferd in een technologische wapenwedloop. Geen karikaturale schurken, maar plausibele dilemma’s die vandaag al voelbaar zijn. Juist daarom confronterend.

Wat heeft een TikTok-komiek te maken met democratie? Volgens Kustaw alles. Want een gezonde democratie vraagt om onderling vertrouwen – ook tussen mensen die van elkaar verschillen.
Matt Rife’s interactieve comedy shows, waarin hij scherp maar met wederzijdse instemming grappen maakt over gevoelige onderwerpen, laten zien dat zelfs online humor weer een plek kan zijn voor gelijkwaardigheid en verbinding. Een onverwachte, maar hoopvolle tip.

Bekijk het hele gesprek

Op 4 juni 2025 vond in Utrecht de startbijeenkomst plaats van de themagroep Sociale Grondrechten van de Nederlandse Democratie Coalitie. Deze bijeenkomst markeerde een belangrijke stap in het proeftraject van een breder actieprogramma gericht op de versterking van sociale grondrechten in de Nederlandse Grondwet. De aanwezigen – een diverse mix van maatschappelijke organisaties, tekstschrijvers, politicologiestudenten en actieve burgers – kwamen bijeen om ideeën uit te wisselen over juridische verankering en praktische uitvoering van sociale grondrechten.

Opening & Doelstelling
De bijeenkomst werd geopend door Eisse Kalk (Agora Europa) met een toelichting op het grotere initiatief: een  samenwerkingsverband dat sociale grondrechten – zoals recht op huisvesting, zorg, bestaanszekerheid en democratisch burgerschap – steviger wil verankeren. De nadruk ligt op samenwerking tussen burgers, experts en studenten, en sluit aan op eerder gevoerde plenaire gesprekken met onder andere hoogleraren Gijsbert Vonk (RUG) en Saskia Klosse (Univ.

Werkwijze & Indeling
Van de oorspronkelijk vier geplande werkgroepen gingen er drie daadwerkelijk van start; de werkgroep rond Artikel 22 (gezondheid) verviel vanwege afwezigheid van Jan Smelik (Nederland Zorgt voor Elkaar). De overige werkgroepen richtten zich op het herformuleren van grondwetsartikelen over wonen, bestaanszekerheid (brede welvaart) en democratisch cq actief burgerschap. En de sessie is ook bedoeld om uitvoeringsmaatregelen van sociale grondrechten in de praktijk vorm te geven.

Sociale Grondrechten (Gijs Vonk, jurist)
Vonk heeft stevige kritiek op de beperkte juridische betekenis van sociale grondrechten. Sociale grondrechten hebben een zwakke normatieve werking in vergelijking met klassieke grondrechten. Vonk wees op de noodzaak van actie, mede ingegeven door schrijnende voorbeelden zoals de toeslagenaffaire. De verzorgingsstaat blijft groeien, maar zonder structurele borging. Er is behoefte aan concrete en toetsbare beleidsvoorstellen. Hoewel een zwaar constitutioneel hof niet wenselijk wordt geacht, is er wel aandacht voor het vervolgproces na indiening van nieuwe voorstellen. Artikel 120 over het toetsingsverbod kan geschrapt worden uit de Grondwet, dat zou al helpen.

Actieve Bewonersorganisaties (Kristel Jeuring LSA en Wij Doen Het Samen Coalitie)
Er ontstaat een nieuwe maatschappelijke ordening waarin lokale gemeenschappen een grotere rol spelen naast overheid en markt. Waar de overheid vroeger het welzijn van burgers garandeerde, nemen gemeenschappen nu vaker zelf het initiatief – met de overheid als ondersteunende actor.
De coalitie benadrukt het belang van juridische erkenning van lokale initiatieven zoals energiegemeenschappen. Dit roept fundamentele vragen op over organisatie, legitimiteit en overheidsbetrokkenheid.

Brede welvaart (Fatma Koser Kaya, Cliëntenraad)
De maatschappij bevindt zich opnieuw in een transitiefase. Huidige regels sluiten vaak niet aan bij de dagelijkse realiteit van burgers, wat leidt tot uitsluiting en bureaucratische versnippering. Er werd gepleit voor een herziening van Artikel 20, met daarin meer ruimte voor een brede opvatting van welvaart – inclusief sociale en ecologische aspecten. Nu is het vooral economisch geïnterpreteerd, maar brede welvaart vraagt een bredere blik.
Ontwerp beleid en wetgeving meer vanuit het perspectief van de burger.

Verslagen Werkgroepen

Huisvesting
De werkgroep formuleerde een nieuw voorstel, geïnspireerd op het Europees Sociaal Handvest. Belangrijke punten zijn: juridische precisie (wie valt onder “ieder”?), definitie van “behoorlijke huisvesting”, en de rol van de overheid in het voorkomen van dakloosheid. Er is behoefte aan toetsbaarheid en rechtsgeldigheid, vergelijkbaar met de Urgenda-zaak.

Bestaanszekerheid
De focus lag op het recht op een behoorlijke levensstandaard, waarbij individuele toetsbaarheid essentieel is. Een generatieclausule werd voorgesteld, evenals het explicieter en bindender vastleggen van sociale grondrechten in wetgeving. Verkokering binnen overheidsdiensten moet worden doorbroken; ondersteuning moet proactief zijn.

Democratisch Burgerschap
Burgerschap werd gedefinieerd als gedeeld eigenaarschap over beleid en besluitvorming. Lokale gemeenschappen zouden juridische status moeten krijgen als contractpartner. Wederkerigheid, transparantie en collectieve verantwoordelijkheid stonden centraal. Er is behoefte aan een nieuwe juridische entiteit die recht doet aan publiek-civiele samenwerking.

Algemene Samenvatting
De drie werkgroepen kwamen tot de volgende centrale inzichten:

1.    Huisvesting: recht moet specifieker en toetsbaar worden; ook onconventionele woonvormen tellen mee.

2.   Bestaanszekerheid: nadruk op uitvoerbaarheid, inclusie en intergenerationele rechtvaardigheid.

3.    Burgerschap: participatie moet veranderen in mede-eigenaarschap, met bijbehorende rechten én plichten.

Vervolgstappen

• De meerdaagse conferentie in Groningen (oktober 2025)
• Mogelijke bijeenkomst in Nieuwspoort Den Haag met Kamerleden en media
• Gerichte verspreiding van resultaten richting politiek, NGO’s en mensenrechtenorganisaties.

Deze bijeenkomst was een stap richting een inclusiever, rechtvaardiger en democratischer fundament onder de Nederlandse samenleving en was onderdeel van de Democratieagenda 2025 van de Nederlandse Democratie Coalitie.

Het recht op wonen, zorg, onderwijs of bestaanszekerheid staat in de Grondwet. Maar de formulering moet beter. En de rechter moet eraan kunnen toetsen.

Die oproep doet Gijsbert Vonk (hoogleraar sociale grondrechten, Universiteit Maastricht). Hij is gastcurator van de eerste Democratie Update – de nieuwsbrief van de Nederlandse Democratie Coalitie.

Er komt toch al een grondwettelijk hof?

‘Het kabinet wil grondwettelijke toetsing mogelijk maken. Dat is ook een reactie geweest op de toeslagenaffaire. Meer checks en balances in de rechtsstaat. Maar het is een beperkt voorstel, want het geldt alleen maar voor klassieke grondrechten.’

Waarom zou het ook voor sociale grondrechten moeten gelden?

‘Omdat we daarmee de verzorgingsstaat die we hebben serieus nemen en dat daarmee ook de verzorgingsstaat onderdeel is van de rechtsstaat. Als bijvoorbeeld wetten worden aangeboden waarbij bepaalde groepen ver onder het sociaal minimum zouden zakken. Dan kunnen ze dat aanvechten.’

Sociale grondrechten staan in de Grondwet, maar het zijn nu vaak nog vage formuleringen (‘bestaanszekerheid (..) voorwerp van zorg van de overheid’).

Hoe zou je sociale grondrechten formuleren als de rechter er ook aan mag toetsen? (bijvoorbeeld: ‘Ieder heeft recht op een bestaansminimum’)

Daarover gaan wetenschappers (o.a. Gijsbert Vonk en Saskia Klosse) in gesprek met vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties.

‘Het is belangrijk om te begrijpen dat de toeslagenaffaire geen incident is.’

Gijsbert Vonk geeft drie leestips over wat er mis kan gaan in een verzorgingsstaat waar sociale grondrechten onvoldoende gewaarborgd zijn.

De verzorgingsstaat zou sociale grondrechten zoals bestaanszekerheid moeten garanderen. Maar dat gaat niet altijd even goed in de praktijk. Gijsbert Vonk (hoogleraar sociale grondrechten, Universiteit Maastricht) geeft drie leestips die elk op hun eigen manier analyseren hoe de verzorgingsstaat — ooit bedoeld om mensen te beschermen — in de praktijk juist kan ontsporen.

Hij wijst erop dat schandalen zoals de toeslagenaffaire geen incident zijn, maar een symptoom van een dieper probleem. De verzorgingsstaat moet dringend herzien worden zodat deze de sociale grondrechten garandeert.

Vonk raadt de oratie ‘Gulzig Bestuur’ aan van Willem Trommel. Die beschrijft hoe de verzorgingsstaat steeds verder oprukt in het privéleven van burgers.

Vanuit een verlangen naar orde en controle ontwikkelt de overheid een allesomvattende infrastructuur die burgers langs het ‘juiste’ pad probeert te duwen. Wie daarvan afwijkt — bijvoorbeeld door onconventioneel gedrag of levenskeuzes — botst op controle en sancties. Een scherpe analyse van de verzorgingsstaat als beheersmachine.

In haar oratie onderzoekt Femke Roosma het onbehagen dat veel mensen voelen over het huidige verzorgingsstaat. Ze wijst op de toename aan voorwaarden, complexiteit en repressieve regelgeving. Tegelijk biedt ze perspectief: een verzorgingsstaat met eenvoudiger, universele voorzieningen én meer eigenaarschap voor burgers zelf. Alleen zo kan vertrouwen worden hersteld en kan het systeem weer werken voor de mensen.

Vonk’s eigen oratie bouwt voort op de zorgen van Trommel en Roosma. Hij stelt dat sociale zekerheid haar doel voorbijschiet als er geen duidelijke kwalitatieve eisen aan zijn.

Drie ankerpunten zijn volgens hem cruciaal:
– steun voor kwetsbaren
– lotsverbetering als maatstaf
– participatie als voorwaarde

Tijdens het congres over internationale samenwerking van de Eduardo Frei Stichting (CDA) en acht ontwikkelingsorganisaties in Amersfoort, afgelopen vrijdag, organiseerde de Nederlandse Democratie Coalitie een panelsessie over deze vragen. Aïcha Chaghouani, advocacy en partnership manager bij het Nederlands Helsinki Comité, gaf het voorbeeld van de Helsinki-akkoorden uit 1975.  Deze akkoorden over veiligheid en samenwerking in Europa bevatten niet alleen afspraken over defensie maar ook over het respecteren van mensenrechten door alle partijen in de Koude Oorlog. Hierdoor werd de opkomst van burgerrechtenbewegingen in het Oostblok mogelijk gemaakt. Geleidelijk leidde dit tot meer vrijheden voor de bevolking en uiteindelijk tot de val van de Berlijnse muur. 

Investeren in strategische weerbaarheid

De val van de muur luidde een periode in waarin het aantal democratieën fors groeide. Maar de afgelopen jaren zien we een sterke opkomst van autoritair leiderschap. De democratie staat wereldwijd onder druk. Dit heeft gevolgen voor de stabiliteit en veiligheid in de wereld, ook in Nederland en Europa. De defensie-uitgaven in Europa worden weliswaar fors opgeschroefd – mede onder druk van de nieuwe regering in de VS – maar de aandacht voor mensenrechten blijft achter. Aïcha: “Wij merken dat maatschappelijke organisaties en burgers die zich inzetten voor democratie en mensenrechten in Oost-Europa het moeilijk hebben.” 

CDA kamerlid Derk Boswijk noemde het al in het plenaire deel van de conferentie: nu de VS zich terugtrekken, wordt het defensiegat door Europa opgevuld, maar waar is de extra steun voor internationale samenwerking? Juist in een tijd van grote geopolitieke onzekerheden hebben Nederland en Europa een ambitieus en breed buitenlandbeleid nodig, waarbij ontwikkelingssamenwerking niet alleen een morele plicht is  maar ook een zaak van welbegrepen eigenbelang, aldus Boswijk. Voormalig commandant der strijdkrachten Tom Middendorp benadrukte dat hard power en soft power, defensie en ontwikkeling, hand in hand moeten gaan. Hij pleit voor een nationale agenda van strategische weerbaarheid in het belang van de veiligheid en stabiliteit in Nederland. Daarvoor zijn volgens Middendorp niet alleen extra defensie-uitgaven nodig maar ook investeringen die bijdragen aan de ontwikkeling en stabiliteit van ontwikkelingslanden.

Investeren in de leiders van de toekomst

We moeten blijvend solidair zijn met maatschappelijke organisaties en prodemocratische partijen, zegt ook Daniëlle Koster van de Eduardo de Frei Stichting van het CDA. Daniëlle vertelde in de workshop van de NDC over de trainingen die zij geeft aan jonge, buitenlandse politici. Deze jongeren zijn zeer gemotiveerd om de democratie in hun land te verdedigen en te versterken. Maar ook zij hebben te maken met antidemocratische krachten. Het gevaar van autocratisch leiderschap ligt op de loer, zie bijvoorbeeld de ontwikkelingen in Georgië. In Servië hebben jongeren massale protesten op gang gebracht om corruptie aan de kaak te stellen en respect voor democratie en mensenrechten af te dwingen.  

“Jongeren en vrouwen hebben het meest te winnen bij democratische verandering,” aldus Daniëlle, “daarom is het belangrijk om juist hen te ondersteunen.” Tijdens haar trainingen deelt ze persoonlijke ervaringen met onderhandelen, luisteren naar de ander, coalities smeden: een eye-opener voor veel jongeren. Zo worden zaadjes geplant, die misschien niet direct wat opleveren maar op termijn het verschil kunnen maken. 

Zijn wij nog wel geloofwaardig, kwam de vraag uit de zaal, nu ook in Nederland wordt gemorreld aan de democratische rechtstaat en sprake is van toenemende polarisatie? Danielle is optimistisch: “We kunnen heel goed uitleggen dat het bij ons ook niet perfect is. Het laat juist zien dat de democratie niet vanzelfsprekend is en dat we er continu aan moeten blijven werken.”

Politieke partijen die nu in het EU parlement zitten of minimaal 1 zetel peilen, zijn in kaart gebracht. Met  de cijfers beoordelen wij hoe partijen in brede zin de democratie in en buiten de EU willen verbeteren.

“Het is essentieel voor een goed functionerende democratie dat kiezers geïnformeerd zijn over de standpunten van politieke partijen. Dat pakken wij breed op. Het gaat niet alleen over het gebrekkige democratische functioneren van de EU, maar bijvoorbeeld ook over het buitenlandbeleid dat zij voert en de kwaliteit van de rechtsstaat, aldus Niesco Dubbelboer, woordvoerder van de Nederlandse Democratie Coalitie.

De beoordeling van de partijen richt zich op:

• voorstellen voor het vergroten van directe en indirecte zeggenschap voor burgers;
• maatregelen om de rechtsstaat en mensenrechten te beschermen en te versterken;
• het bevorderen van de politieke integriteit(vergroten transparantie, bestrijden corruptie);
• hoeveel lokale autonomie er wordt bepleit;
• het actief bevorderen van de democratie in andere landen, in en buiten de EU.

Ga naar www.democratiewijzer.nl en bekijk de resultaten.

De EU Democratiewijzer is een gezamenlijk product van bovengenoemde organisaties die samenwerken in de Nederlandse Democratie Coalitie.

On March 19, 2024, the Democracy Under Threat Coalition organized an activity in light of the “Partners for Democracy Day”, a worldwide event by civil society organisations to put democracy at the forefront. This organised by the Global Democracy Coalition, a worldwide cooperation between civil society organisations.
The Dutch contribution to the Partners for Democracy Day took place in Utrecht, at the offices of PAX, with a variety of guests and invitees from Dutch civil society, especially organisations working on democracy and rule of law – both in the Netherlands as with an international focus.

PAX’ director Rolien Sasse opened our session. Sasse importantly noted the urgency of our work on democracy and rule of law – especially in light of ‘super election year’ 2024. After this, discussions especially revolved around the input of special guest Ewoud Kieft. Kieft wrote the book “Vechten voor Democratie”, “Fighting for Democracy”, which has been a bestseller in the Netherlands. Kieft argues for a revalorisation of conflict in our democracies, accepting that we can disagree with one another, but always keep discussing fundamental differences with each other. The lack of proper, value-based, discussion and dialogue with many people in Dutch society has – in Kieft’s opinion – led to a lack of trust in democratic institutions and the rise of anti-democratic populist parties. This premise led to some interesting discussion with the public, moderated by PAX’ Dion van den Berg

Our other special guest Marit Maij (candidate for EU parliament, GL-PvdA) joined the conversation too. Maij strongly advocated for pulling ourselves out of certain ‘bubbles’, both physically but also digitally. The algorithms of social media have created many problems in communication between groups in society. This should be tackled, especially with international co-operation through – for example – the European Union. “Women’s rights are a canary in the coalmine”, Maij added. The normalization of discussing certain women’s rights, such as right to abortion, is very harmful and shows the regressive and conservative aspects in various political movements. This will be an important focus of Marit’s European campaign.

The session was closed by a presentation of the ‘Democratiewijzer’, a tool developed by Meer Democratie to quickly see how various Dutch parties perform on topics of democracy and rule of law in their European election program, but also their past voting behaviour in EU Parliament. Niesco Dubbelboer of Meer Democratie presented the tool, which is expected to launch in the month before the EU elections. Follow https://www.meerdemocratie.nl/ for more!